گیاه موجودی زنده است و هر موجود زنده در طول دوران رشد و نمو خود با یک سری استرس مواجه می شود؛ این استرس ها در اثر کمبودن و یا زیاد بودن یک یا چند عامل ایجاد میشود. که این عوامل میتوانند زنده یا غیر زنده باشند.
گیاه برای رشد خود نیاز به نور، حرارت، خاک مناسب، آب کافی، دی اکسید کربن، اکسیژن و عناصر غذایی دارند.
عناصر غذایی در دو دسته بندی کلی قرار می گیرند
بر اساس مقدار مصرف:
عناصر پر مصرف : شامل نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کربن، اکسیژن، هیدروژن ، کلسیم
عناصر کم مصرف: بر، مس، روی، کلر، آهن، مولیبدن، منگنز، گوگرد،منیزیم، کلسیم
بر اساس میزان تحرک در گیاه:
عناصر متحرک: نیتروژن، فسفر، پتاسیم،منیزیم، مولیبدن
عناصرغیر تحرک: کلسیم، بر، مس، آهن، روی، گوگرد، منگنز
** علایم عناصر پر تحرک اول در برگ های پیر و عناصر کم تحرک در برگ های جوان مشاهده می شود.
پتاسیم: Potassium
پتاسیم با نماد شیمیایی (K) یکی از ۱۷ عنصر ضروری برای رشد و تولیدمثل در گیاهان است. این عنصر مانند نیتروژن (N) و فسفر (P) جزئی از مواد مغذی اصلی (ماکرو) است. پتاس با فرمول شیمیایی K2Oشناخته شده و برای بیان مقدار مواد کودی مختلف که حاوی پتاسیم هستند استفاده میشود، این مواد شامل کلرید پتاسیم (KCI)، سولفات پتاسیم (K2SO4)، سولفات پتاسیم و منیزیم (K2SO4.2MgSO4) و نیترات پتاسیم (KNO3).
پتاسيم يك عنصر حياتي در بسياري از فرآيندهاي گياهي است. با وجود اينكه پتاسيم بخشي از ساختار شيميايي گياه نمي باشد اما نقشي مهم در بسياري از فرآيند هاي تنظيمي گياه ايفا مي كند. از آنجايي که مقدار زیادی از پتاسيم در تولید بسیاری از محصولات زراعی از منطقه ریشه جذب می شود، اين عنصر را جزء عناصر پرمصرف طبقه بندی مي كنند. خاك ميتواند مقداري از پتاسيم مورد نياز گياه را تامين كند اما زماني كه تامين پتاسيم از خاك كافي نباشد بايد پتاسيم در يك برنامه كودي به خاك يا گياه اضافه گردد.
پتاسیم در گیاهان:
در تمامی فرآیندهایی که برای حفظ رشد و تولیدمثل گیاه انجام میشود، پتاسیم نقش اساسی دارد. کمبود پتاسیم در گیاه موجب کاهش مقاومت گیاه به خشکی، غرق‌آبی و دماهای بالا و پایین میشود. همچنین کمبود پتاسیم موجب کاهش مقاومت گیاه در مقابل آفت‌ها، عوامل بیماری‌زا و حمله نماتدها میشود. به‌دلیل اینکه پتاسیم سلامت کلی اندام‌های در حال رشد را بهبود می‌بخشد و از گیاه در مقابل بیماری‌ها محافظت می‌کند، این عنصر به‌عنوان ماده مغذی که «کیفیت» را حفظ می‌کند شناخته میشود. پتاسیم، کیفیت عواملی چون اندازه، شکل، رنگ و قدرت دانه و بذر را تحت تأثیر قرار می‌دهد، همچنین این ماده کیفیت الیاف پنبه را بهبود می‌بخشد. پتاسیم موجب افزایش برداشت محصول میشود زیرا:
- رشد ریشه را افزایش می‌دهد و تحمل در برابر خشکی را بهبود می‌بخشد.
- سلولوز تولید می‌کند و موجب کاهش lodging در گیاه میشود.
- حداقل ۶۰ نوع آنزیم که در رشد مؤثر هستند را فعال می‌سازد.
- در فرآیند فتوسنتز و تولید غذا نقش دارد.
- در انتقال قندها و نشاسته‌ها کمک می‌کند.
- موجب تولید دانه‌هایی با نشاسته زیاد میشود.
- میزان پروتئین موجود در گیاه را افزایش می‌دهد.
- آماس گیاهی را حفظ کرده، کمبود آب و پلاسیدگی گیاه را کاهش می‌دهد.
- از گسترش بیماری‌ها و نماتدهای گیاهی جلوگیری می‌کند.
جذب پتاسیم توسط محصولات:
زمان جذب پتاسیم در گیاهان مختلف باهم متفاوت است. با این حال، عموماً گیاهان اغلب نیاز پتاسیم خود را مانند نیتروژن و فسفر در مراحل اولیه رشد جذب می‌کنند. آزمایشاتی که برروی جذب پتاسیم توسط ذرت انجام‌شد نشان داد که ۷۰ الی ۸۰٪ از میزان جذب در زمان ابریشم‌سازی صورت می‌گیرد، پس از گذشت سه الی چهار هفته از زمان ابریشم‌سازی نیز ۱۰۰٪ مقدار جذب پتاسیم انجام شده‌است. انتقال پتاسیم از برگ‌ها و ساقه‌ها به‌سمت دانه نسبت به فسفر و نیتروژن کمتر است. در زمان تشکیل دانه منبع پتاسیم نقش ضروری ندارد.
نکته: محتوای پتاسیم موجود در کودها با K2O نشان داده میشود، با این حال چنین ترکیبی در کودها وجود ندارد و در نتیجه این ماده نه توسط گیاه جذب میشود و نه در آن یافت میشود. تحلیل بافت گیاه و خاک معمولاً با درصد پتاسیم بیان می‌شوند (K)، اما کودها به شکل پتاس K2O بیان می‌شوند. برای تبدیل K به K2O مقدار K را در ۱٫۲ ضرب کنید. برای تبدیل K2O به K مقدار K2O را در ۰٫۸۳ ضرب کنید.
علائم کمبود پتاسیم:
انتقال پتاسیم در داخل گیاه بسیار بالاست به‌نحوی که می‌تواند از بافت‌های پیر به‌سمت بافت‌های جوان حرکت کند. در نتیجه، علائم کمبود پتاسیم در مرحله اول در برگ‌های پایینی گیاه دیده میشود و سپس با افزایش کمبود این ماده علائم به‌سمت قسمت‌های بالایی گیاه حرکت می‌کند. یکی از شایع‌ترین علائم کمبود پتاسیم در گیاه سوختگی زردرنگ (کلروز) است که در حاشیه برگ اتفاق می‌افتد. در حالت‌های شدیدتر، حاشیه سوخته برگ از آن جدا میشود. درمورد گیاهانی که برگ‌های پهن دارند، مانند سویا یا پنبه، تمامی برگ ممکن است فرو بیفتد که نتیجه آن از بین رفتن گیاه پیش از بلوغ است.
گیاهانی که با کمبود پتاسیم مواجه می‌شوند رشد کندی دارند و توسعه سیستم ریشه ضعیف است. ساقه‌ها ضعیف هستند و غلاتی مانند ذرت و دانه‌های کوچک دچار رکود در رشد می‌شوند. سبزی و حبوبات معمولاً در رقابت برای دستیابی به پتاسیم ضعیف هستند و توسط علف‌هایی که در اطراف قرار دارند، کنار زده می‌شوند. وقتی پتاسیم کافی نیست گیاهان چندساله‌ای مانند یونجه و چمن درمعرض سرمازدگی قرار می‌گیرند.
علائم کمبود پتاسیم در خوشه و برگ گیاه برنج
در عکس فوق سوختگی اطراف برگ (نکروز) در اثر کمبود پتاسیم مشاهده می شود.
پتاسیم خاک:
پتاسیم نسبتاً غیرقابل‌دسترس
بین ۹۰ تا ۹۸٪ از کل پتاسیم موجود در خاک، در مواد معدنی اولیه غیرمحلول وجود دارد که در مقابل تجزیه شیمیایی مقاوم هستند. آنها پتاسیم را به آرامی آزاد می‌کنند و مقدار آن نسبت به نیازی که محصولات در حال رشد دارند، کم است.
پتاسیم با دسترسی اندک
این شکل از پتاسیم در حدود ۱ تا ۱۰ درصد از منبع پتاسیم را شامل میشود که منشأ آن یا مواد معدنی اولیه حل‌شده در خاک است یا از کودهای پتاسیم ناشی میشود. این پتاسیم به سطح ذرات رس می‌چسبد که در این حالت یا با آنها پیوند برقرار می‌کند یا به‌صورت تثبیت‌شده در می‌آید. در نتیجه پتاسیمی که بین لایه‌های رس قرارگرفته است به آرامی در اختیار گیاه قرار می‌گیرد. مقدار واقعی پتاسیم در دسترس در این شیوه به نوع و مقدار رسی که موجود است بستگی دارد.
پتاسیم قابل دسترس
پتاسیمی که به‌راحتی در دسترس گیاه قرار می‌گیرد بین ۰٫۱ تا ۲ درصد از کل پتاسیم موجود در خاک است. این پتاسیم در ترکیب خاک به‌صورت حل‌شده قرار دارد و در مبادلات رس و مواد ارگانیک حفظ میشود. این پتاسیم «قابل تبادل» است زیرا توسط یون‌های با بارمثبت دیگر (کاتیون‌ها) قابلیت جایگزینی دارد که شامل هیدروژن، کلسیم و منیزیم هستند. این تبادل به‌سرعت و مکرراً انجام میشود. پتاسیم موجود در محلول خاک ممکن است یا توسط گیاه جذب شود یا به‌وسیله آب‌شویی از بین برود، این اتفاق معمولاً در خاک‌های شنی با بافت درشت بیشتر دیده میشود.
پتاسیم و تعادل مواد مغذی در گیاه:
برای بیشترین جذب پتاسیم از کود، باید سایر مواد مغذی در گیاه کافی باشند، بین پتاسیم و برخی از مواد مغذی ارتباطات خاصی وجود دارد. کوددهی بالای پتاسیم ممکن است باعث دسترسی کمتر گیاه به منیزیم شود. در نتیجه گیاهی که در حال رشد است با کمبود منیزیم مواجه شده و از سوی دیگر نیز منیزیم موجود در خاک هم کم میشود. این مشکل اغلب برای محصولاتی که در خاک‌های شنی قرار دارند بروز می‌کند. در طرف مقابل، وقتی گیاه در خاکی رشد می‌کند که منیزیم فراوان دارد از کمبود پتاسیم رنج خواهد برد، اگر خاک مقدار فسفر بالا و پتاسیم کم داشته باشد این مشکل بیشتر خود را نشان می‌دهد.
آب‌شویی پتاسیم در خاک‌های شنی اسیدی را می‌توان به‌کمک آهکی‌کردن خاک pH را از ۶٫۲ تا ۶٫۵ کاهش داد. با این حال استفاده از نرخ بالای آهک در خاکی که کمبود پتاسیم دارد ممکن است موجب کمبود پتاسیم در گیاهان در حال رشد شود. این مشکل اغلب برای خاک‌هایی رخ می‌دهد که رس نوع ۲:۱ در آن فراوان است (مانند رس‌های مونت‌موری‌لونیت). درمورد رس‌های نوع ۱:۱ (مانند کائولینیت) این مشکل کمتر دیده میشود.
کودهای پتاسیمی (پتاسه):
به‌علت فعالیت بالای عنصر پتاسیم، این ماده در حالت خالص در طبیعت یافت نمی‌شود. البته می‌توان به خالص‌سازی این ماده پرداخت، اما باید در روغن مخصوصی نگهداری شود تا خالص باقی بماند و از واکنش‌های شدید محافظت شود. ذخایر پتاس به‌شکل صفحات نمکی جامد در زیر پوسته سطح زمین و زیر دریاها و دریاچه‌های در حال نابودی یافت میشود.
انواع کودهای پتاسه رایج در بازار
نحوه استفاده از کودهای پتاسیمی:
نحوه استفاده‌ی مکانی (Placement)
کودهای پتاسیم مرسوم کاملاً در آب حل می‌شوند و گاهی اوقات محتوای نمک بالایی دارند. در نتیجه وقتی خیلی به بذر یا پیوند نزدیک باشد ممکن است موجب کاهش جوانه‌زنی بذر و مرگ گیاه شوند. این آسیب وارده از کود بیشتر در خاک‌های شنی تحت شرایط خشکی و با نرخ کوددهی بالا رخ می‌دهد، به‌ویژه در مورد نیتروژن و پتاسیم این حالت بیشتر دیده میشود. برخی از محصولات مانند سویا، پنبه و بادام‌زمینی نسبت به ذرت، به آسیب کود حساس‌تر هستند. برای جلوگیری از این آسیب باید نحوه‌ی کوددهی به‌گونه‌ای باشد که از اطراف بذر حدود ۷٫۵ سانتی‌متر و از زیر بذر حدود ۵ سانتی‌متر فاصله داشته باشد. زمانی که نرخ استفاده از پتاسیم کم است یا سطح پتاسیم خاک پایین است، استفاده از نوار موقعیت برای کوددهی پتاسیم مؤثرتر از حالت استفاده گسترده است.
نحوه استفاده گسترده (Broadcast)
اگر چنانچه از کود پتاسیم زمانی استفاده کنیم که کمترین کشت در زمین وجود دارد، نتیجه این میشود که بیشتر پتاسیم مورد استفاده در ۲٫۵ الی ۵ سانتی‌متری سطح خاک باقی می‌ماند؛ این در حالی است که اگر روی زمین کشت متداول وجود داشته باشد بیشتر کود در بخش شخم‌زده شده خاک توزیع میشود. ذرت به‌علت سیستم ریشه قوی که در سطح بالایی خاک دارد، در شرایط بدون کشت مقدار پتاسیم موردنیاز خود را جذب می‌کند. تحلیل برگ ذرت نشان می‌دهد که محتوای پتاسیم کمتری در شرایط حداقل کشت نسبت به کشت متداول وجود دارد، علت آن یکی موقعیت استفاده از پتاسیم و دیگری هوادهی ضعیف‌تر است. برای ذخیره پتاسیم کافی می‌توان در شرایط بدون کشت از نرخ بالاتری از کوددهی استفاده کرد.
شرکت کشت و صنعت افق نصر شیراز
تولید کننده انواع کود کشاورزی
تهیه کنننده:
اسماعیل زارع کارشناس فنی شرکت افق نصر شیراز
دکتری تغذیه و حاصلخیزی خاک